Скончыўся чатырохдзённы вiзiт
князёў Радзiвiлаў у Беларусь

Трэцi дзень знаходжання князёў Радзiвiлаў у Беларусi быў музейны. Праграма шчыльная — з дакладнасцю да пятнаццацi хвiлiн. Але, зразумела, яна даволi эластычна змяняецца на жаданне 91-гадовай княгiнi Эльжбеты, дачкi апошняга ўладара Нясвiжскага замка князя Альбрэхта Радзiвiла.

Першы пункт —

Нацыянальны
гiстарычны архiў

Трэцi дзень знаходжання князёў Радзiвiлаў у Беларусi быў музейны. Праграма шчыльная — з дакладнасцю да пятнаццацi хвiлiн. Але, зразумела, яна даволi эластычна змяняецца на жаданне 91-гадовай княгiнi Эльжбеты, дачкi апошняга ўладара Нясвiжскага замка князя Альбрэхта Радзiвiла.

— 26 тысяч.

— А можна iх усе пабачыць?

— Натуральна...

— Тады ў наступны раз я прыеду да вас на два месяцы! — усмiхаецца высокая госця.

Князям паказваюць унiкальны маляваны радавод Радзiвiлаў, якi зрабiў яшчэ Пане Каханку. Натуральна, на тым радаводзе ён, Пане Каханку, — галоўны Радзiвiл. Iншая цiкавая кнiга датычыцца ХVI стагоддзя. Ад рукi ў ёй перапiсаныя ўсе звесткi з сямейнай пахавальнi ў крыпце Нясвiжскага касцёла. Але найбольшую цiкаўнасць княгiнi выклiкае альбом гравюр i малюнкаў, дзе цягам двух стагоддзяў — ХVIII i ХIХ — розныя прыдворныя мастакi выконвалi партрэты некаторых прадстаўнiкоў роду. Паколькi панi Эльжбета блiскуча памятае ўсю генеалогiю роду, яна ўважлiва праглядзела кожную староначку. Бо для нас гэта — прыгожыя гравюры, а для княгiнi — продкi.

Тут, як i ў кожным наступным пункце, Радзiвiлы пакiдаюць шыкоўныя падарункi — стары здымак Нясвiжскага замка, зроблены з самалёта, з аўтографамi ўсiх гасцей.

— Якi вялiкi i светлы будынак! — усклiквае княгiня на ўваходзе i тут жа пачынае распытваць супрацоўнiцу. — А колькi ў вас кнiжак? А на якiх мовах? А колькi чалавек могуць адначасова чытаць тут кнiгi? А з якога ўзросту моладзь можа запiсацца да вас?

Княгiня дужа цiкаўная — гэтага ў яе не адымеш. I такой яна была ўсё жыццё. Уласна, дзякуючы гэтаму мы i маем магчымасць даведацца зараз ад яе дасканалае апiсанне: што было ў кожным пакоi замка, куды вяла якая сцежка, дзе быў падземны ход... Яшчэ адна замалёўка з яе вялiкага жыцця. Бацька, князь Альбрэхт, падарыў у 1929 годзе на Дзень народзiнаў дачцэ фотаапарат. I з таго часу панi Эльжбета вось ужо 80 гадоў здымае. Апошнi фотаапарат, лiчбавы, сучасны, прывёз ёй нядаўна з Францыi сын Аба. I зараз 91-гадовая княгiня даволi паспяхова засвойвае новую тэхналогiю. Але вернемся ў Нацыянальную бiблiятэку.

— А чаму ў вас гэты экслiбрыс ляжыць асобна ад кнiжкi?! — падымае вочы панi Эльжбета, звяртаючыся да супрацоўнiцы бiблiятэкi. — Цi ведаеце вы, што экслiбрысы нельга адрываць ад кнiжак?

Бiблiятэкарка тлумачыць, што калi яны атрымлiвалi ўсе гэтыя кнiжкi, то экслiбрыс ужо быў вырваны i ляжаў асобна.

— Дарэчы, гэта асабiсты экслiбрыс майго дзеда, — робiць панi Эльжбета вельмi каштоўную заўвагу, якую зараз жа занатоўваюць за ёй.

Княгiня просiць пагартаць адну кнiгу. I, напэўна, любому iншаму адмовiлi б: усё-ткi кнiзе больш за 400 гадоў. Але цi ж можна адмаўляць чалавеку, якi ўжо гартаў гэтую кнiгу 75 гадоў таму ў прыватнай бiблiятэцы свайго таты?..

— А да нас ужо два гады таму прыязджалi Радзiвiлы! — хваляцца супрацоўнiкi бiблiятэкi.

— Якiя? — тут жа навастрае вушы пан Мiкалай. Ён дасканала ведае генеалогiю сям'i.

— Францiшак... — пачынае бiблiятэкарка.

— З Чэхii, разам са сваiм сынам?.. — падхоплiвае пан Мiкалай.

— Так! — радуецца бiблiятэкарка, што гэты Радзiвiл ведае таго.

— Дык ведайце ж, — сур'ёзна кажа пан Мiкалай, — што гэта Iлжэрадзiвiлы! Нейкiя людзi проста выдумалi сабе, што яны Радзiвiлы. А гэты Францiшак да таго ж стварыў i ўзначалiў Звяз шляхты Чэхii. Вось вам наша генеалогiя (пан Мiкалай прэзэнтуе вялiкi плакат, дзе на генеалагiчным дрэве пазначаныя больш за 400 прадстаўнiкоў роду. — Аўт.). Калi яшчэ нехта прыедзе, хай пакажа сябе тут!

Супрацоўнiкi ахайна, у белых пальчатках паказваюць князям кнiгi з бiблiятэкi Нясвiжскага замка.

— О, я гэту памятаю! — усклiквае княгiня Эльжбета. — Дайце я яе пагартаю!..

Супрацоўнiкi губляюцца, але, натуральна, нiчога не пярэчаць.

Далей — абед у амбасадзе Польшчы. Гасцей — больш за 30 чалавек. Тут i дырэктары ўсiх зацiкаўленых музеяў, i прафесар Адам Мальдзiс, i пiсьменнiк Уладзiмiр Арлоў з жонкай паэткай Валянцiнай Аксак, i былы амбасадар Беларусi ў Польшчы Павел Латушка, i перакладчык Лявон Баршчэўскi, i скульптар Валяр'ян Янушкевiч, i дырэктар Iнстытута Польскага Пётр Казакевiч, дыпламаты, грамадскiя дзеячы...

Дырэктар спадар Сяргей Вечар вiтае княгiню i астатнiх гасцей на ўваходзе. Панi Эльжбета ўздыхае, што ў будынку няма лiфта. Дзве крутыя лесвiцы ў 91 год — нялёгкая рэч.

Экскурсавод пачынае расказваць паводле нейкага свайго плана, але княгiня перапыняе.

— Гэта нецiкава. Хто гэта? (паказвае на зусiм iншы партрэт на сцяне. — Аўт.).

Экскурсаводка блытаецца ў адказе.

— А гэта? — працягвае блiц-тэст панi Эльжбета. Ёй адказваюць, што гэта такi i такi.

— Не! Вы нiчога не ведаеце! — падводзiць рысу княгiня, клiча сваякоў i пачынае сама расказваць, хто дзе выяўлены. Госцi падыходзяць да iншых партрэтаў. Справа — бабуля княгiнi Эльжбеты.

— А вы ведаеце, калi быў намаляваны гэты партрэт? — працягвае iспыт панi Эльжбета. Ёй называюць дату.

— А вось i не! Гэты партрэт намаляваны з фотаздымка. У мяне ён ёсць, я перадам яго вам. I, хачу сказаць, што гэта — самы паскудны здымак маёй бабулi, якi толькi iснуе. I партрэт паскудны!

Далей — партрэт князя Альбрэхта, бацькi панi Эльжбеты.

— А гэты партрэт калi быў намаляваны? — працягвае распытваць княгiня.

— На пачатку ХХ стагоддзя, — адказваюць музейшчыкi. Iх логiку можна зразумець. Князю Альбрэхту на партрэце гадоў 25. Ведаючы дату нараджэння, нескладана назваць такi час. Але ў гэтым выпадку каштоўная не логiка i музейныя веды, а памяць i сямейная таямнiца.

— Дык слухайце, — кажа княгiня. — Спачатку з фатаграфii была намаляваная невялiкая пастэль, якую бацька падараваў мне i якая вiсела ў замку ў маiм пакоi. А ўжо пасля смерцi бацькi, прыкладна ў 1941-м цi 42-м годзе, нейкi мастак перамаляваў яго на вялiкi памер. I дадаў традыцыйны лаўровы вянок i наш герб — каб ён выглядаў як усе партрэты з такой серыi. Таму вы яго так i датавалi.

Музейшчыкi шчыра дзякуюць княгiнi за ўдакладненнi — бо цяпер подпiсы да карцiн можна зрабiць больш дакладныя.

Тут здараецца не зусiм прыемная сiтуацыя. Паколькi аўторак — выхадны дзень, кiраўнiцтва музея не хоча пускаць нiкога, апроч самiх Радзiвiлаў. Нават перакладчыкаў, журналiстаў i прадстаўнiцу польскай амбасады. Але самi Радзiвiлы — па-княску — бяруць сiтуацыю ў свае рукi, заяўляючы, што ўсе, хто ўвайшоў — iх сябры i пойдуць разам з iмi.

Тут, у мастацкiм музеi, захоўваецца больш за 40 радзiвiлаўскiх партрэтаў. Князi добра ведаюць iх па фотаздымках i iнвентарах, але многiя арыгiналы бачаць упершыню. I аглядаюць вельмi падрабязна. Шанаваць i захоўваць гiсторыю роду навучаны кожны Радзiвiл з маленства.

— О, Слуцкiя паясы! — заўважае княгiня. — У нас у замку iх было 16!

Прысутныя прысвiстваюць. Бо ва ўласнасцi мастацкага музея цяпер знаходзiцца два (!) кавалкi (!!) Слуцкiх паясоў, астатнiя прывезеныя для экспанавання з Масквы. Адразу вiдаць, колькi страцiла наша зямля, калi выгналi адсюль славуты род Радзiвiлаў...

Госцi едуць у гатэль, каб адпачыць перад апошнiм днём вiзiту. Самым адказным, бо гэта

У родным горадзе Радзiвiлаў сустрэлi па-княску. Больш за 500 чалавек сабралася каля касцёла Божага цела, каб прывiтаць прадстаўнiкоў роду, без якога не было б Нясвiжа, якiм ён ёсць. Гэта было пажаданне панi Эльжбеты — каб дзень пачаўся са святой iмшы ў касцёле.

Ксёндз Пётр вiтае гаспадароў (не паварочваецца язык называць Радзiвiлаў у Нясвiжы гасцямi). Пасярод касцёла ставiцца шыкоўны трон з чырвоным аксамiтам, на якi сядае княгiня Эльжбета. Ксёндз дзякуе роду за касцёл, за горад, за слаўную гiсторыю. На iмшы гучаць малiтвы ў гонар памерлых Радзiвiлаў i, безумоўна, у гонар усiх iсных. Пасля iмшы сям'я спускаецца ў крыпту касцёла, каб пакланiцца сваiм продкам. Панi Эльжбета з хваляваннем ускладае кветкi да труны свайго бацькi...

Пасля — Ратуша. Старшыня Нясвiжскага райвыканкама Iгар Макар асабiста вiтае высокiх гасцей. Падарунак — засмажаны карп з нясвiжскага возера i бутэлька шампанскага "Радзiвiл". Князям вельмi падабаецца. Перад ратушай нясвiжцы ў старадаўнiх касцюмах чытаюць вершы ў гонар Радзiвiлаў. Музыкi ладна граюць на шматлiкiх iнструментах. Атмасфера ўрачыстая i святочная.

У ратушы — кароткая справаздача пра сённяшнi стан Нясвiжа. Гасцей уражвае лiчба: на добраўпарадкаванне замкаў i iншых гiстарычных помнiкаў дзяржава выдаткавала 70 мiльёнаў долараў! (Праўда, як пасля заўважыў у замку Аба Радзiвiл, "нешта iх тут зусiм не вiдаць"). У вiтрынах ратушы — прадметы з радзiвiлаўскага побыту, шмат кафлi з гербамi.

— А можаце адну мне падарыць? — з дзiцячай непасрэднасцю прамаўляе панi Эльжбета. I, да гонару музейшчыкаў, да канца дня фармальнасцi вырашаюцца — i княгiня атрымлiвае кафлю з гербам Радзiвiлаў!

Выходзiм з ратушы, каб здзейснiць невялiкую экскурсiю па горадзе. Сям'я сядае ў шыкоўную брычку з двума коньмi, а панi Эльжбета — у "Мерседэс" (бо брычка завысока).

— Спачатку да Слуцкай брамы, яна тут недалёка.

— Гэта вы мне будзеце казаць, што яна недалёка?.. — усмiхаецца госця, якая сотнi разоў у дзяцiнстве праходзiла побач са Слуцкай брамай.

Картэж часта спыняецца ў час паездкi па горадзе. Панi Эльжбета паказвае сыну i ўнукам замак i горад з розных ракурсаў — каб яны даведалiся, якiм яна запомнiла яго з дзяцiнства.

Каля кавярнi "Чабарок" раптоўна просiць спынiць аўто.

— А вось гэты дом належыць мне! Бацька падарыў яго, калi я была маленькая. Праўда, я тут нiколi не жыла...

Нарэшце — замак.

— Фi, якая iдыёцкая вежа! — раз'юшана глядзiць на "цыбулiну" на гадзiннiкавай вежы гаспадыня замка. — Навошта вы яе тут зрабiлi, такога не было!

— Гэта памылка... — апраўдваецца навуковы кiраўнiк рэстаўрацыi Сяргей Друшчыц. Але не кажа, цi будзе гэтая памылка выпраўленая...

— Божа!.. — спыняецца княгiня ў замкавым двары i цiхенька шэпча. — Руiна...

Радзiвiлаў намагаюцца павесцi на экскурсiю ў адноўлены прыбрамны корпус, але 91-гадовая княгiня рашуча крочыць у самы гушчар будаўнiчых прац. I за наступныя тры гадзiны абыходзiць, здаецца, кожны пакойчык. Пераступаючы праз цэглу, рыштаваннi... Князь Мiкалай у камiне сталовай знаходзiць бутэльку з-пад гарэлкi...

— Гэтага не было, сценка была далей, гэта было не так, — расказвае яна ў кожным з пакояў.

— Што вы, усё было менавiта так! — з усмешкай адказвае ёй Сяргей Друшчыц. У нейкi момант княгiня не вытрымлiвае:

— Можа, хопiць са мной спрачацца?! Калi я тут жыла, вас яшчэ на свеце не было!

Супрацоўнiкi музея ахайна запiсваюць кожнае слова панi Эльжбеты — i на дыктафон i, для пэўнасцi, у нататнiк. Намеснiк дырэктара музея Галiна Кандрацьева падрыхтавала ў правiльнай паслядоўнасцi здымкi ўсiх iнтэр'ераў пакояў. У кожным пакоi для княгiнi ставiцца зэдлiк — i яна апiсвае тое, што не патрапiла на здымак. Для музейшчыкаў гэта — бясцэнная iнфармацыя, бо нiхто больш на Зямлi ўжо не згадае гэтага...

— Вось тут, над дамавой каплiцай, былi такiя моцныя бэлькi, дзе мы з кузэнам Ежы бегалi палiць скрадзеныя ў дарослых папяроскi... А вось тут быў мой стол, за якiм настаўнiца Мары-Шмiт давала мне ўрокi... А вось тут вiсеў партрэт майго бацькi... А тут стаяла мяккая лава, на якой я сядзела, пакуль астатнiя танчылi "мазурку" — бо сама не ўмела... А тут вiселi рэвальверы i шаблi... А гэтую лесвiцу мы называлi "Лесвiца Пане Каханку"... А ў гэтай вежы бабуля малiлася перад сном... А на гэтых прыступках любiла сядзець тоўстая жонка нашага слугi Антонiя, якi пасля апынуўся агентам НКУС... А вось тут быў невялiкi пад'ёмнiк, на якiм дастаўлялi ежу з кухнi ў сталовую... А ў гэтай зале на кожным акне ў самым нiзе былi маленькiя форткi... А пад гэтай падлогай — прыступкi, бо падлога зробленая ўжо пасля таго, як бацька перастаў хадзiць i стаў перасоўвацца на вазочку... А вось тут стаялi два турэцкiя сёдлы, здабытыя як трафеi пад Венай...

Калi Радзiвiлы выходзяць з замка, ужо пачынае цямнець. Але панi Эльжбета ўсё адно вядзе сям'ю на валы — паказаць, дзе яна любiла гуляць у маленстве. У адным з месцаў яна паказвае... месца, дзе быў уваход у славуты падземны ход. Гэта — вялiкая нечаканасць для рэстаўратараў, бо дае надзею на новыя адкрыццi!

Пасля агледзiнаў замка ў адноўленым корпусе нясвiжцы частуюць князёў Радзiвiлаў кавай i гарбатай. I як толькi княгiня выходзiць з замка да машыны, пачынаецца дождж.

— Нясвiж плача, што княгiня Радзiвiл з'язжджае... — заўважыў нехта ў натоўпе.