Апошні раз княгіня Эльжбета Радзівіл была тут у студзені 1936 году на пахаваньні бацькі. Коратка прыязджала ў 1993 годзе.  Але тады санітарка (у замку быў санаторый) нават не пусьціла яе прайсьціся па родным замку…

Праз 73 гады адбылося сапраўднае вяртаньне Радзівілаў у Нясьвіж. Горад вітаў іх як гаспадароў. Перад касьцёлам паглядзець на Радзівілаў сабралася некалькі соцень чалавек…

фота (с) Аляксей Кульбіцкі, Глеб Лабадзенка, www.labadzenka.by

Калі ксёндз абвесьціў, што на імшы прысутнічае княгіня Эльжбета Радзівіл, увесь касьцёл устаў

Ксёндз перадаў княгіні запрашэньне на 100-годзьдзе ксяндза Каласоўскага, які ратаваў касьцёл увесь савецкі час

Княгіня ахвотна гутарыла зь нясьвіжцамі

Трон для княгіні быў старадаўні — захаваўся яшчэ з часоў яе бацькі

Затым сям’я спусьцілася ў крыпту. Дзе чыя труна, апавядаў польскі прафесар Тадэвуш Бернатовіч

Радзівілы агледзелі ўсе памяшканьні крыпты

Нават самыя далёкія, куды звычайных людзей не пускаюць

Труна Пане Каханку выклікала асаблівую цікавасьць

Тут спачыў Станіслаў Радзівіл, ад’ютант Юзэфа Пілсудскага. У 1926 годзе Пілсудскі прыехаў у Нясьвіж, каб ускласьці на труну Станіслава ордэн “Virtuty Military” — самую прэстыжную ўзнагароду Польшчы

Калі першая частка Радзівілаў выйшла з крыпты…

…туды пайшла пані Эльжбета. Выключна з сынам і ўнукамі.

Труна яе бацькі, князя Альбрэхта Радзівіла

Таблічка буйным плянам

Напэўна, яшчэ ні разу ў алтары не прысутнічала столькі сьвецкіх асобаў

Але калі б не Радзівілы, не было б гэтага касьцёлу, заўважыў ксёндз

“Ну што, пара ісьці далей”

З унукам Ксавэрам

Бэтка гэтак жа сама выходзіла з гэтых дзьвярэй 80 гадоў таму…

Размова з нясьвіжцамі перад касьцёлам

У Нясьвіжы князёў суправаджаў амбасадар Польшчы Генрык Літвін

Вітаў князёў мэр гораду Ігар Макар

Касьцюмаванае прадстаўленьне дужа спадабалася пані Эльжбеце

Як і музыкі

А бутэлька шампанскага “Радзівіл” і засмажаны карп зь нясьвіскага возера прывялі княгіню ў захапленьне!

Калі княгіні прапанавалі ў ратушы прысесьці на крэсла, яна дэмакратычна прысела на край стала

Пад ручку з князем Мацеям

“А колькі ў вас такіх кафляў? 28? Дык падарыце мне адну!”

Да гонару дырэктара музэю спадара Сталярчука, у канцы дня княгіні прэзэнтавалі кафлю з яе сямейным гербам

“Ладны мармур”, — заўважыла пані Эльжбета на ратушных сходах

Вось ужо 430 гадоў з гэтых дзьвярэй выходзяць Радзівілы

Касьцюмы вельмі зацікавілі княгіню

А паслухаць музыку яна затрымалася хвілін на пяць

Абед у гонар Радзівілаў даваў горад

Па абедзе для князёў падрыхтавалі брычку

Ім вельмі спадабалася!

А хто не зьмясьціўся, паехалі на паравозіку з кветачкамі

У чаканьні княгіні, астатнія Радзівілы разглядалі салігорскіх будаўнікоў

Князь Мацей даваў інтэрвію на тле замка

Гэты мост зьбіраюцца зруйнаваць

Першы позірк на замак

Зьлева — Сяргей Друшчыц, чалавек, які кіруе зьнішчэньнем Нясьвіскага замку

Групавы партрэт на тле сямейнага гнязда

Да пытаньня, ці спадабаўся княгіні замак у сёньняшнім выглядзе

Схаваць смутак пры выглядзе руіны княгіні было даволі цяжка

Уваход у замкавы двор

“Мікалай, што ён вярзе?!”

“А гэтую ідыёцкую вежу хто прыдумаў?”

“А тут чаму ўсё па-іншаму адбудавана?”

“Госпадзі, а гэта што?”

“Цёця, вось столькі засталося ад вашага замку”

Адсунуўшы Друшчыца, княгіня рашуча крочыла ў гушчар будаўнічых прац

Мацей, Мікалай і Антоні Радзівілы з прыемнасьцю фоткаліся на тле замкавага каміну

Столь, падшытая гіпсакардонам з новавылепленай зоркай ня дужа зацікавіла князёў

У кожным пакойчыку для княгіні ставілася раскладное крэсла (якое мне ўдалося купіць літаральна ў апошнюю ноч у “Кароне”), і яна падрабязна расказвала, дзе што было

Тут у яе была першая камунія

У замку князі пабачылі шмат “допінгу” для будаўнікоў

Тут яна жыла. І гэты корпус дарэшты зруйнаваў салігорскі будтрэст пад кіраўніцтвам Сяргея Друшчыца. Адбудавалі зусім па-іншаму, пані Эльжбета нічога не пазнавала. У канцы калідора вы бачыце зруйнаваны перахадны  пакойчык між двума карпусамі. А бачыце выпіленую паўкругам фанэрку? Гэтак будуць аднаўляцца скляпеньні: у хуткім часе на фанэрку напнуць “нацяжныя паталкі”…

Яшчэ месяц таму тут было скляпеньне XVI стагодзьдзя. Сьляды добра відаць. Навуковы кіраўнік рэстаўрацыі — Сяргей Друшчыц.

У каміне князь Мікалай знайшоў пустую пляшку з-пад “Хлебнага віна”

“А вось тут стаяў більярд у часе вайны…”

Размова ў замку. Зьлева князь Аба Чартарыйскі, сын пані Эльжбеты. Справа Дамінік Радзівіл, намесьнік міністра фінансаў Польшчы.

Пра захаванасьць калёнаў ніхто асабліва ня дбае. Выглядае, што гэтыя зруйнуюць, а вылепяць нанова.

Яшчэ месяц таму тут была ляпніна ХІХ стагодзьдзя. Ляпніну зьнішчылі, падшылі гіпсакардонам.

Княгіня кажа: “А вось тут выхад на тэрасу”. І ня ведае, што тэрасы ўжо няма…

Я дзівіўся, як ёй удаецца захоўваць спакой…

Зразумеўшы, што Друшчыцу па барабане яе расповеды, яна стала расказваць Мікалаю Радзівілу

Усе застылі, калі пані Эльжбета першая пайшла праз рыштаваньні

Падумаўшы, я ня стаў перакладаць княгіні, што напісана на гэтай анучы

Пані Эльжбета проста на пяску малявала кіёчкам, дзе што было і як выглядала

На валах усе даведаліся, дзе быў сапраўдны ўваход у падземны ход

Князі знайшлі пад нагамі на валах многа сувэніраў…

“А вось тут я любіла гуляць, калі была малая…”

“А вось тут  быў уваход у бібліятэку…”

За сямейнай гарбатай у замку

Княгіня Эльжбета і княгіня Марыя Ганна Радзівіл

Усё было даволі шляхетна

Музэйшчыкі, карыстаючыся выпадкам, бралі ў княгіні аўтографы на раздрукаваных яе партрэтах

У замкавым архіве

“Я хачу паглядзець вось гэтую кнігу!”

“Калі ласка!”

Княгіня зачыталася

Частка замку ўжо адкрытая для турыстаў

“Усё прыгожа, — заўважыла пані Эльжбета, — але ў наш час тут жылі слугі…”

На тле роднага дому

У замку княгіня правяла некалькі гадзінаў

І як толькі выйшла на двор, пайшоў дождж. У натоўпе прагучала:

– Нясьвіж плача, што княгіня пакідае замак…

Такім Эльжбета Радзівіл запомніць яго