Пачуўшы словы Нясвіж, Нясвіжскі замак —
першае, што прыходзіць на памяць — Радзівілы. Сапраўды, гісторыя гэтага
славутага роду вельмі цесна звязана як з замкам, так i з горадам. Таму
па-за ўвагай даследчыкаў застаюцца іншыя асобы, менш знакамітыя, але не
менш цікавыя. Мы паспрабуем паказаць, што з Нясвіжам былі звязаны лёсы і
звычайнай шляхты, мяшчан (гараджан), рамеснікаў ды іншага насельніцтва.
Сёння яны стануць тэмай нашага доследу, прычым канкрэтна мы спынімся на
разглядзе асоб, што працавалі і служылі ў Нясвіжскім замку ў 2 й трэцi
XIX ст. Матэрыялам для артыкула паслужылі звесткі, узятыя з рэвізій
насельніцтва замка, датаваныя
1834, 1850 і 1868 гг.
Такую велізарную маёмасць, як замак, павінна
была абслугоўваць значная колькасць людзей, у першую чаргу прыгонныя
сяляне. Нашыя ўражанні, аднак, змяркаюць, калі даведацца, што
абслугоўвалі замак не тысячы і нават не сотні чалавек, як ў канцы XVIII
ст.
У 1834 г. да Нясвіжскага замка былі прыпісаны не менш як 93
рэвiзскiя душы, у тым ліку 45 мужчын i 48 жанчын. Згодна з рэвізскай
сказкай яны налiчвалi 55 асобных сем’яў. Пераважная большасць мужчын,
аднак, былi нежанатыя. Сапраўдныя сем’i — з жонкамi i дзецьмi — былi ў
меншасці. Вялiкая колькасць сялян (каля 33 мужчын) збегла, галоўным
чынам, у 1811—1814 гг. З улiкам беглых i памерлых агульная колькасць
належных да замка прыгонных дасягала 150 чалавек. Каб папоўнiць шэрагi
служкаў, адмiнiстрацыя ў 1833—1834 гг. перавяла ў замак некалькi сем’яў з
iншых маёнткаў. Усяго было пераведзена 38 чалавек, у тым ліку сяляне з
вёсак Галавенчыцы, Сямёнчыцы i Свержань Мiнскага, Сейлавiчы i
Кудзiновiчы Слуцкага i Ластоўшчына Iгуменскага паветаў .
У 1850 г. у
замку налiчвалася 54 асобныя сям’і. Дакладней, сем’яў з іх было менш
дзесяцi, астатнія — нежанатыя мужчыны. Увогуле ў 1850 г. прыгонных сялян
было ў наяўнасці няшмат: усяго 53 чалавекі —28 мужчын і 25 жанчын . Не
змяніліся абставіны і пазней. На 1858 г. «в бегах», як менавалі ўцекачоў
афіцыйныя расійскія крыніцы, знаходзілася 33 чалавекі. Агулам у 1858 г.
прыпісаных да замка прыгонных сялян было ў наяўнасці 34 чалавекі, у тым
ліку 20 мужчын (з іх толькі 16 дасягнулі дарослага ўзросту) і 14 жанчын
(11 дарослых). Мажліва, такое становішча з прыгоннымі тлумачыцца тым,
што ўладальнікі замка князі Вільгельм і Багуслаў Радзівілы стала
пражывалі ў сярэдзіне XIX ст. за мяжой, а ў адміністрацыі не даходзілі
рукі навесці патрэбны парадак.
Цяпер спынімся на адміністрацыі
Нясвiжскай ардынацыі і замка. У замку размяшчалася так званае галоўнае
кіраванне справамі і маёнткамі князёў Радзівілаў. Кіраўніком з мая 1857
г. быў калежскі асэсар Валерыян, сын Вінцэнта, Маліноўскі, 1829 г. нар.,
ураджэнец Віленскай губ., дзе валодаў маёнткам Віляны. Яго жонка Ванда,
дачка Станіслава, з Сідаровічаў. З імі пражывалі шасцёра сыноў і дзве
дачкі. Гувернанткай дзяцей была Міхаліна Якубоўская з Вільны, а нянькай —
Аўгуста Рэкліс (ці Рэкліш), напэўна, нямецкага паходжання. За хатнюю
гаспадыню ці ключніцу ў Маліноўскага служыла ўраджэнка Слуцка Ганна
Беранка. Сакратаром упраўлення быў дваранін Сенненскага павета Антон,
сын Андрэя, Пржыбылоўскі, 1831 г. нар., што займаў указаную пасаду з мая
1868 г. Касірам або па сучаснаму бухгалтарам у Нясвіжскай ардынацыі
працаваў карэнны жыхар Нясвіжа дваранін Ян, сын Яна, Камінскі, 1812 г.
нар. Яго жонка Юзэфа, дачка Вінцэнта, Рагоўская, з якой меў аднаго сына і
дзвюх дачок. Дарэчы, сын Камінскага Банавентура-Генрых вучыўся ў 1868
г. у Казанскім універсітэце. Ардынатарскую касу вартаваў Пётр, сын
Ануфрыя, Шумоўскі, што паходзіў з дваран засц. Качановічы Ланскай
воласцi. Пры ўпраўленні мелася пасада каморніка ці землямера, якую
займаў з сакавіка 1867 г. Юзаф, сын Міхаіла, Ждановіч, 1834 г. нар., што
паходзіў з мінскіх мяшчан. Яго жонкай была Марыя, дачка Эрнэста,
Брэўнгард, відавочна, нямецкага паходжання і таксама з Мінска.
Карэнным
жыхаром Нясвіжа быў і Рамуальд, сын Баніфацыя, Сымановіч, асоба добра
вядомая гісторыкам і аматарам нясвіжскае даўні-ны. Ён займаў пасаду
архіварыуса Нясвіжскага замкавага архіва. Сымановіч нарадзіўся каля 1793
г. і паходзіў са шляхецкага роду. Яго жонкай была Тэафіля, дачка
Марціна, Варытка, з якой меў двух сыноў і дзвюх дачок. Разам з
Сымановічам працаваў Міхаіл, сын Рычарда, Богуш-Шышка, 1811 г. нар., што
паходзіў з дваран Мінскай губернi. Ён займаў пасаду другога архіварыуса
ў архіве з мая 1861 г. і прыбыў у замак з Санкт-Пецярбурга. Дапамагаў
ім у гэтай карпатлівай справе Леанард, сын Адама, Калупайла, 1845 г.
нар., што паходзіў з дваран горада Навагрудка. Калупайла займаў пасаду
памочніка архіварыуса са жніўня 1861 г.
Калі ў войску галоўным
начальнікам ёсць сяржант, то ў замку — яго дазорца. З былых дазорцаў
найбольш вядомы Альберт Бургельскі, які пад час вайны 1812 г. адкрыў
расіянам таямніцу радзівілаўскіх скарбаў . Дазорцам Нясвіжскага замка з
красавіка 1854 г. быў Мацвей, сын Антона, Маеўскі, 1824 г. нар. Ён
паходзіў з мяшчан г. Бабруйска, а перад тым служыў у Слуцку. Маеўскі меў
у горадзе ўласны дом, дзе пражываў з жонкай Тэафіляй, дачкой Пятра,
Мацееўскай і дзецьмі: трыма сынамі, з якіх старэйшы вучыўся ў Слуцкай
гімназіі, і адной дачкой.
З прыслугі адзначым найперш людзей
шаноўных. Кавалём у замку рабіў Стэфан Руды, што паходзіў з сялян
мястэчка Сваятычы Навагрудскага пав. Яму дапамагаў падмайстра Бенядзікт
Тараевіч, з сялян вёскі Грэскаўшчына Гавезнянскай вол. Слуцкага пав.
Вартавалі замак ажно чатыры чалавекі: Аляксандр Чыжэўскі, з сялян в.
Ліпа Сноўскай вол., Мартын Янцэвіч, з в. Юшавічы Гавезнянскай вол.,
Антон Міцкевіч, з мяст. Мікалаева Свержанскай вол. Мiнскага пав., і Адам
Невяроўскі, з аднадворцаў засц. Качановічы Ланскай вол. Замкавы парк
вартаваў мясцовы жыхар мешчанін Фёдар Іллюкевіч.
Напэўна, калі б у
замку знаходзілася княжацкая сям’я, кухараў было б значна больш. Тым не
менш іх мелася як мінімум два: адзін для Маліноўскага — Іван Паяскаў, з
сялян в. Паланечка, другі для Сымановіча — Рыгор Дзёмух, з сялян мяст.
Сноў. Відавочна іх стравамі харчаваліся і астатнія насельнікі. Найбольш
прыслугі меў Маліноўскі — чатырох чалавек, у тым ліку асобнага лакея
Ануфрыя Сыльвановіча, са Слуцка, кучара Мартына Лапіцкага, з сялян в.
Вай¬ніловічы Ланскай вол., садоўніка Якуба Раманоўскага і памянутага ўжо
кухара. З іншых: Ждановіч меў у сваім распараджэнні трох чалавек,
Камінскі і Сымановіч — па два, а Маеўскі — толькі аднаго, якія былі ў
большасці мясцовымі сялянкамі .
Вось такім разнастайным быў склад жыхароў Нясвіжскага замка у сяр. XIX ст.
Radziwill.by дзякуе аўтару Сяргею Рыбчонку за прадстаўлены нашаму сайту ўласны артыкул. |
