Падарожжа ў Нясвіж — гэта адкрыццё многіх і многіх персанажаў айчыннай гісторыі, знаёмства з мясцінамі, дзе выпеставаны, выгадаваны слаўныя сыны і дочкі Беларусі. Гэта пра Нясвіж заўважыў доктар філалагічных навук, прафесар Адам Іосіфавіч Мальдзіс: "Гарады, як і дзяржавы, як і народы, перажываюць перыяды ўздыму і ўпадку, чаргуюцца ў сваёй вядучай ролі. На пачатку фарміравання беларускай народнасці, станаўлення дзяржаўнасці гарадамі-сталіцамі, цэнтрамі княстваў былі Полацк, Тураў, Гародня, потым гэтая роля перайшла да Навагрудка. На працягу XIV—XVIII стагоддзяў сталіцай Вялікага Княства Літоўскага, супольнай літоўска-беларускай дзяржавы, з’яўлялася Вільня. Аднак, ужо ў XVI ст., з утварэннем Нясвіжскага княства і Радзівілаўскай ардынацыі, на беларускай зямлі з’явіўся "двайнік” "каранаванай” сталіцы — горад Нясвіж.
На працягу трох з паловай стагоддзяў ён у той або іншай форме супернічаў з Вільняй, а потым нават з Варшавай. Роля Нясвіжа як другой сталіцы Вялікага Княства Літоўскага была афіцыйна прызнана, зафіксавана ў дакументах: яго ўладальнікі Радзівілы атрымалі выключнае права на збіранне і захаванне ў замку дзяржаўнага архіва — так званай Літоўскай метрыкі. Радзівілы істотна ўплывалі на ўнутраную і знешнюю палітыку Вялікага Княства Літоўскага, а затым і Рэчы Паспалітай, суседніх дзяржаў шляхам дынастычных шлюбаў і дыпламатычных акцый”.

1849-ы — год нараджэння ў Нясвіжы пісьменніка Шомера (Нохема-Меера Шайкевіча). Яшчэ ў дзяцінстве ён пераехаў у Пінск. З 1876 года жыў у Вільні. Там і пачаў пісаць. Першыя раманы ўраджэнца Нясвіжа пабачылі свет надрукаванымі ў канцы 1880-х. У 1889 годзе Шомер эмігрыраваў у ЗША. Творчыя здабыткі нясвіжчаніна можна параўнаць з сённяшнім плёнам літаратурнай дзейнасці марыніных, данцовых, акуніных і іншых спяцоў падобнага кшталту. Вядома, што Шомер з’яўляецца аўтарам болей як 200 раманаў і аповесцяў, каля 50 п’ес, у якіх галоўнае месца займаюць любоўная інтрыга, дэтэктыўны сюжэт. У 1888 годзе з крытыкай творчасці Шомера выступіў Шолам-Алейхем. Але гэта толькі паспрыяла развіццю цікаўнасці да кніг раманіста. Памёр наш зямляк у Нью-Ёрку ў 1905 годзе.
Руская пісьменніца Любоў Міхайлаўна Белкіна (нарадзілася ў 1875 годзе) — таксама з ураджэнцаў Нясвіжа. З сям’і ўрадніка. У 1889 годзе паступіла ў Мінскую гімназію, але вучобу не завяршыла "па сямейных абставінах”. Зарабляла на пражыццё прыватнымі ўрокамі. З 16 гадоў зблізілася з рэвалюцыйнай моладдзю Мінска. Арганізавала шэраг гурткоў, якія пасля сталі асновай мясцовай партарганізацыі — "Рабочай партыі палітычнага вызвалення Расіі”. Любоў Белкіна (па першым мужу — Клячко) згадваецца ва ўспамінах памешчыка-рэвалюцыянера з Блоні Анатоля Восіпавіча Бонч-Асмалоўскага. У 1900-м рэвалюцыянерка пераехала ў Пецярбург. У 1906-м выступіла з вершамі ў зборніках "Песні рэвалюцыі” і "На раздарожжы”.


Тады ж асобным выданнем пабачыла свет сатырычная "Быліна пра Ілью Мурамца і Салаўя-разбойніка”.

Нелегальна былі выдадзены зборнік рэвалюцыйных вершаў Белкінай "Снежаньскія дні” (1907) і паэма "Лейтэнант Шмідт” (таксама 1907). А ў паэтычнай кнізе "Лясная лілея” (Масква, 1910) ужо знайшлося месца і інтымнай лірыцы, творам рэлігійнага характару. Былі ўключаны і пераклады вершаў польскай паэтэсы М. Канапніцкай. У 1912 годзе Любоў Міхайлаўна ўдзельнічала ў дабрачынным выданні "Колас жыта”. У 1913-м рэдагавала некалькі нумароў палтаўскага часопіса "Труженик”. З 1917 года жыла ў Туле, супрацоўнічала з перыядычным друкам. У Туле выдала раман "Рольф Май” і паэму "Буравеснік Дуарнена” (абедзве кнігі — у 1925-м). Памерла Л. Белкіна ў Маскве ў лістападзе 1944 года.
Рускі літаратуразнаўца, публіцыст, мастацтвазнаўца Іосіф Ісакавіч Бекер нарадзіўся ў Нясвіжы ў 1881 годзе. Закончыў Сімферопальскую гімназію. У 1920-1950-я гады жыў і працаваў у Ленінградзе, у газетах "Новая жизнь”, "Ленинградская правда”. Друкаваўся ў літаратурна-мастацкай перыёдыцы, мастацтвазнаўчых і навуковых выданнях (часопіс "Звезда”, "Труды Всероссийской Академии художеств” і інш.). Член СП СССР з 1942 года. Аўтар кніг "Змагары рэвалюцыйнага друку” (1929), "Акадэмія Мастацтваў: гістарычны нарыс” (1940, у сааўтарстве з С. Ісакавым, І. Бродскім), "Міцкевіч у Пецярбургу” (1955). Адзін з галоўных кірункаў зацікаўленняў — жыццёвы і творчы лёс Адама Міцкевіча ў Расійскай імперыі, стасункі рускіх пісьменнікаў, літаратурных крытыкаў, перакладчыкаў з Міцкевічам. Гэтай тэме Бекер прысвяціў шэраг артыкулаў, надрукаваных у часопісе "Звезда”, калектыўных зборніках "Літаратура славянскіх народаў” (Ленінград, 1956, выпуск першы), "Адам Міцкевіч у рускім друку” (Масква, Ленінград, 1957) і іншых выданнях. Частка работ нашага земляка засталася ў рукапісах і захоўваецца ў Архіве Паўночна-Заходняй федэральнай акругі Расійскай Федэрацыі ў Санкт-Пецярбургу. Дачка І. Бекера — М. І. Бекер (1920—2010), вядомая руская перакладчыца англійскай літаратуры, удзельніца Вялікай Айчыннай вайны, прычым ваявала і на 2-м Беларускім фронце.

Нясвіжскі раён — радзіма беларускага дзяржаўнага дзеяча, акадэміка АН Беларусі Антона Мартынавіча Платуна (нарадзіўся ў лістападзе 1896 года). У 1927-29 гадах ён рэдагаваў часопіс "Профдвижение Белоруссии». Пасля ў 1929-33 гадах займаў пасаду наркама асветы БССР. Быў на партрабоце ў Заходняй Сібіры. Рэпрэсіраваны ў 1937-м, у 1938-м акадэміка А. Платуна расстралялі.
Нясвіж, нясвіжская старонка — радзіма не толькі пісьменнікаў і палітыкаў, але і гісторыкаў і краязнаўцаў. З вёскі Студзёнка — Георгій Фёдаравіч Шапавал, ён нарадзіўся ў 1946 годзе. Кандыдат гістарычных навук, даследчык эканамічнай гісторыі Беларусі. У Гусаках у 1940 годзе нарадзілася Аляксандра Мікалаеўна Гесь (памерла ў 2011-м). Вядомы архівіст. Менавіта дзякуючы яе старанням апублікаваны многія дакументы, што праліваюць святло на даўно забытыя падзеі палітычнай, сацыяльнай гісторыі нашай Айчыны. У нясвіжскіх Аношках у 1954 годзе нарадзіўся кандыдат гістарычных навук Валерый Міхайлавіч Мацэль. Вядомасць займелі яго працы па пытаннях знешняй палітыкі Беларусі, праблемах развіцця двухбаковых адносін нашай краіны з дзяржавамі Азіі. Можна не сумнявацца, што з часам і іх, згаданых гісторыкаў, імёны стануць старонкамі Энцыклапедыі Нясвіжскай Памяці.

Алесь Карлюкевіч
Паштоўкі з калекцыі Уладзіміра Ліхадзедава